Kratak pregled razaranja srednjovekovnih spomenika kulture u Prizrenu

Sakralni spomenici pravoslavnog konfesionalnog predznaka, kao i drugi lokaliteti koji su vezani za vizantijsko i srpsko srednjovekovno nasleđe na prostoru Kosova i Metohije, višestruko su ugroženi različitim oblicima devastacije. Većina sakralnih objekata oštećena je ili u potpunosti uništena u prvim nedeljama i mesecima nakon povlačenja oružanih snaga SR Jugoslavije 1999. godine, kao i u kontekstu martovskih događaja 2004. godine.

U periodu od 13. juna 1999. godine do 19. marta 2004. godine na prostoru Kosova i Metohije uništeno je ili oštećeno ukupno 158 sakralnih objekata, odnosno 151. crkva i 7 manastira. Tokom martovskih događaja, odnosno od 16. do 19. marta 2004. godine oštećeno je i uništeno 35 sakralnih objekata.

Grad Prizren predstavlja najznačajniji gradski centar na prostoru Kosova i Metohije po broju i značaju kulturno-istorijskih spomenika koji se nalaze kako u samom gradu, tako i u njegovoj bližoj okolini. Neprocenjivo srednjovekovno nasleđe Prizrena, u prvom redu sakralni spomenici, u uskoj su vezi sa periodom postojanja srpskog carstva kada je Prizren pored Skoplja predstavljao najznačajniji gradski centar a u jednom periodu i prestonicu carstva. Sudeći prema istorijskim izvorima i arheološkim istraživanjima, u Prizrenu je nekada postojalo 28 srednjovekovnih sakralnih objekata.

U daljem tekstu biće ukazano isključivo na razaranje sakralnih spomenika srpske srednjovekovne baštine u gradu Prizrenu, odnosno na razaranje crkava i manastira sa istaknutim kulturno-istorijskim značajem koji predstavljaju deo srpskog i vizantijskog srednjovekovnog nasleđa.

Crkva Bogorodice Ljeviške 2010. godine

Jedan od najznačajniji spomenik srpske srednjovekovne baštine koji je lociran na prostoru Kosova i Metohije a koji je pretrpeo visok stepen oštećenja, predstavlja katedralna crkva starog Prizrena – Crkva Bogorodice Ljeviške iz XIV veka. Unutrašnjost crkve je zapaljena 17. marta 2004. godine čime su u značajnoj meri oštećene srednjovekovne freske. Takođe, čekićem i maljem su oštećeni kameni delovi oltarskog prostora a uočljiva su i oštećenja na zidovima crkve naneta vatrenim oružjem. U trenutku napada ekstremista i vandala crkva se formalno nalazila pod zaštitom nemačkih pripadnika KFOR-a. O značaju ovog spomenika kulture svedoči i činjenica da se Crkva Bogorodice Ljeviške od 13. jula 2006. godine nalazi na Listi svetske kulturne baštine UNESC-a gde je upisana zajedno sa manastirima Visoki Dečani, Gračanicom i Pećkom patrijaršijom pod nazivom „Srednjovekovni spomenici na Kosovu“. Sva četiri spomenika se takođe od trenutka upisivanja nalaze i na UNESCO-voj Listi ugrožene svetske baštine. Nekoliko godina nakon spaljivanja i nakon upisivanja na Listu svetske baštine, započet je proces obnavljanja ovog spomenika kulture. Od 2014. godine u toku su i kompleksni radovi na rekonstrukciji fresaka.

Crkva Bogorodice Ljeviške nakon destrukcije 2004. godine (IZVOR fotografije: spc.rs)

Crkva Svetog Spasa, sagrađena tridesetih godina XIV veka koja se nalazi na maloj zaravni ispod gradske tvrđave koja dominira nad gradom, teško je oštećena i spaljena tokom martovskih događaja 2004. godine. Ova crkva je bila na meti pljačkaša i tokom 2013. godine.

Crkva Sv. Spasa nakon martovskog nasilja 2004. godine

Crkva Svetog Nikole sagrađena tridesetih godina XIV veka koja se nalazi u centru Prizrena, pretrpela je ozbiljna oštećenja. Na crkvi je u potpunosti skinut olovni krov, isčupani su prozori, dok je unutrašnjost crkve najpre spaljena i vandalizovana. Od požara, freske su praktično u potpunosti uništene, dok su mermerni i kameni delovi unutar crkve takođe oštećeni mehaničkim udarcima. Obnova crkve započela je 2005. godine kada je postavljen novi krov, vrata i prozori. Do 2007. godine, sređeno je crkveno dvorište i postavljena je visoka bezbednosna metalna ograda oko crkve. Takođe su popravljeni ili zamenjeni oštećeni delovi kamena i opeke na samom objektu. Od 2007. godine pristupilo se rekonstrukciji unutrašnjosti crkve i restauraciji fresaka koje su obnovljene 2009. godine.

Crkva Sv. Nikole nakon razaranja, mart 2004. godine

Crkva Sv. Nikole nakon obnove fasade, krova i crkvenog dvorišta

Crkva Svete Nedelje, locirana u nekadašnjoj srpskoj četvrti starog Prizrena – naselju Potkaljaja, takođe je poput ostalih crkava u Prizrenu spaljena i teško oštećena tokom martovskog nasilja 2004. godine. Ovaj sakralni objekat sagrađen je na ostacima starijeg objekta iz XIV veka koja je bila posvećena Bogorodičinom vavedenju. Na osnovu ktitorskog natpisa pronađenom prilikom arheoloških iskopavanja ispostavilo da je starija crkva bila zadužbina Marka Mrnjavčevića. U martu 2004. godine, zajedno sa crkvicom, stradala je i celokupna četvrt Potkaljaja, koja je predstavljala jedinstveni kulturno-istorijski i arhitektonski ambijent smešten na padini brda iznad centra grada a ispod ostataka Prizrenske tvrđave – Kaljaje. Crkva Svete Nedelje je tokom nekoliko prošlih godina obnovljena, ali je četvrt Potklajaja tokom protekle decenije zarasla u korov, bila izložena pljački i potpunom propadanju. U proteklom periodu, obnovljene su samo pojedine nove kuće na ovom prostoru, ali je kao arhitektonska celina Potkaljaja od izuzetnog kulturnog značaja sa autentičnim arhitektonskim objektima zauvek uništena.

Pogled na ruševine u Potkaljaji i kupolu Crkve Svete nedelje. Fotografija iz 2008. godine

Crkva Svetog Pantelejmona u Prizrenu nalazi se u delu grada Pantelija. Sagrađena je tokom XIV veka, međutim 1937. je rekonstruisana. Crkva je bila ugrožena divljom i neplanskom gradnjom i pre oštećenja koje je pretrpela tokom martovskog naslilja 2004. godine, kada je spaljena njena unutrašnjost. Devastacije je nastavljena i kasnije, tako da su danas brojni njeni delovi uništeni, dok su pojedini, prema izjavama lokalnih meštana, ugrađeni u temelje novih albanskih kuća u okolini.

Crkva Svetog Đorđa u Prizrenu poznata i kao crkva Sv. Đorđa i Runovića, sagrađena je krjem XV ili početkom XVI veka. Poput ostalih sakralnih objekata pravoslavne konfesije, pretrpela je teška oštećenja tokom marta 2004. godine. Od 2006. godine, pristupilo se njenoj obnovi koja je do danas u potpunosti završena. Oštećene freske iz XVII veka uspešno su rekonstruisali konzervatori iz Grčke.

Crkva Sv. Đorđa i Runovića nakon rekonstrukcije

Pored navedenih, u Prizrenu su teško oštećeni i drugi sakralni objekti poput Crkve Svetih Kozme i Damjana locirane u Potkaljaji koja je sagrađena tokom XIX veka na temeljima srednjovekovnog objekta. Ova crkvica je opljačkana i devastirana prvi put 1999. godine da bi u martovskom nasilju 2004. godine pretrpela ozbiljna oštećenja i dovedena u stanje ruine. U potpunosti je rekonstruisana 2013. godine. Tokom martovskog nasilja ozbiljna oštećenja je pretrpela i zgrada Prizrenske bogoslovije iz XIX veka koja je zapaljena isto kao i Saborni hram Svetog Đorđa u Prizrenu, objekat monumentalnih dinenzija sagrađen u XIX veku koji je služio kao katedralni hram srpske pravoslavne Eparhije raško-prizrenske. Nova crkva Svetog Đorđa zajedno sa Vladičanskim dvorom i starom Crkvom Svetog Đorđa čini kompleks oko središta eparhijske uprave u Prizrenu. Svi navedeni objekti su rekonstruisani tokom nekoliko poslednjih godina, odnosno u najvećoj meri vraćeni su u stanje u kakvom su bili pre devastacije koju su pretrpeli u martu 2004. godine.

Na kraju ovog kratkog pregleda treba napomenuti da je izuzev razaranja sakralnih objekata, u Prizrenu nakon 1999. godine a posebno nakon 2004. godine došlo do ozbiljnog narušavanja ukupne urbanističke, tj. arhitektonsko-istorijske celine budući da su spaljeni brojni devetnaestovekovni objekti u vlasništvu Srba. Naselje Potkaljaja, kao i istorijsko jezgro Prizrena, nepovratno su narušeni i izgubili su brojne autentične i jedinstvene karakteristike kojima su se odlikovali.

Pored stradanja materijalnih ostataka, Prizren je izgubio i brojne elemente nematerijalne baštine s obzirom da je od multietničkog i multikonfesionalnog urbanog centra nakon sprovedenog “etničkog čišćenja” postao praktično u potpunosti monoetnički grad.